Džalaludin Rumi, takođe poznat i kao Mevlana („naš učitelj“), a najviše samo kao Rumi, bio je persijski islamski filozof, teolog, pravnik, pesnik i sufi mistik iz 13. veka. Smatra se jednim od najvećih mističkih pesnika islama, koji je pisao na persijskom jeziku. Ime Rumi dobio je zbog toga što je život proveo u Rumu (Rumski sultanat), današnja srednja Anadolija, a Mevlana na farsiju znači „naš vodič“ ili „naš gospodar“. Rumijev uticaj prevazilazi nacionalne granice i etničke podeljenosti: različiti narodi duboko su cenili njegovu duhovnu zaostavštinu tokom prethodnih sedam vekova. Njegove pesme su bile široko prevođene na brojne svetske jezike.
Rumi je rođen 30. septembra 1207. godine u gradu Balhu, oblast Baktrija, tada u sastavu Harezmidskog carstva (današnji Avganistan). Potiče iz ugledne porodice, a njegov otac Bahaudin Velad je bio veliki učenjak. Pred najezdom Mongola, ili zbog dvorskih intriga kojima je njegov otac Bahaedin postao izložen, njegova porodica napušta Balh između 1213. i 1217. godine. Prema predanju, u gradu Nišapuru sreću čuvenog mistika Atara, koji je, videvši Bahaudina i Dželaludina, uzviknuo: „Gle čuda! Dolazi nam reka koja vodi moćni okean!“. Tada je čuveni sufija malom Dželaludinu poklonio svoju „Knjigu tajni“ (Esrarname).
Nakon nekoliko godina putovanja kroz razne oblasti Istoka, porodica se najzad nastanjuje u gradu Konja, gde je Bahaedin 1227. godine uspeo da dobije položaj profesora teologije. Konja se nalazila u istočnoj Anadoliji, u oblasti koja se nazivala Rum (prema Rimskom, tj. Istočnom rimskom carstvu — Vizantiji), po čemu je budući pesnik dobio svoj nadimak Rumi.
Nakon smrti oca 1231. godine, Dželaludin putuje u Siriju i provodi sedam godina u Damasku i Halepu, nakon čega se vraća u Konju, gde nasleđuje očevo mesto i predaje teološke nauke. Rumi nije bio ni najmanje verski isključiv – imao je puno prijatelja hrišćana, posećivao je hrišćanska svetilišta, a u njegovim delima ima i metafora koje vode poreklo iz Jevanđelja i hrišćanskog predanja.
„Tražiti put do ljubavi razumom, isto je što i tražiti svetiljkom sunce.”
Poema Masnevi
Rumi je 1244. godine doživeo susret sa lutajućim dervišem Šemsedinom Tebrizijem (Shams Tabrizi), koji je izmenio dalji tok njegovog života. Šemsedin je prešao u Rumijevu kuću, a Džalaludin se od naučnika i pravnika preobražava u mistika i pesnika, koji je većinu svojih dela iz tog vremena pisao pod pseudonimom Šemsedin. Nakon nekog vremena, Šemsedin je nestao iz Rumijevog života isto onako misteriozno kao što je i došao. Međutim, Rumi nastavlja da piše inspirisan „božanskim“ ljudima. Pod utiskom ličnosti Salahudina Zarkuba, jednostavnog, nepismenog čoveka čiste duše, piše oko 70 gazala. Nakon Salahudinove smrti, njegov učenik Husamedin Čelebi, takođe slavni sufi, služi mu kao inspiracija da napiše svoju najpoznatiju poemu Masnevi, koja spada u najviše uzlete ljudske misli.
Rumijeva dela su uglavnom napisana na persijskom, ali i na turskom, arapskom i grčkom jeziku. Njegova poema „Masnevi“, nastala u Konji, smatrana je jednom od najvećih pesama na persijskom jeziku. Njegova dela su široko čitana danas na njihovom originalnom jeziku. Prevodi njegovih dela su veoma popularni širom planete. Dublji uvid u Rumijevu originalnu poeziju zahteva odlično poznavanje modernog persijskog jezika i podjednako dobro poznavanje islamskih proročkih tradicija, kao i Kurana. Samo posedujući ovakvo znanje, pojedinac može uspeti da otkrije mnogobrojne slojeve značenja.
Rumi umire u Konji (današnja Turska) 17. decembra 1273. godine. Njegovoj sahrani je prisustvovalo na hiljade stanovnika grada, bilo da su muslimani, hrišćani ili Jevreji. On sam je ostavio amanet da mu na sahrani svira muzika. Ta noć ostaje poznata kao „Noć venčanja“ (Šabe Arus), i od tada svake godine dolazi reka njegovih poštovalaca iz celoga sveta na njegov grob kao na mesto hodočašća.
Rumi je inspirisao stvaranje nezavisnog sufijskog bratstva Mevlevija, nazvanih prema počasnoj tituli koju su učenici dodeljivali svom učitelju (mevlana — naš učitelj). Ovaj red je postao poznat u Evropi kao „vrteći derviši“ prema važnoj ulozi ritualnog plesa u obaveznom sedmičnom obredu nazvanom sama.
Osnovna tema Rumijeve misli, kao i drugih mističnih sufi pesnika persijske literature je ona o ujedinjenju sa Voljenim, od kojeg se on oseća odsečenim i udaljenim.
Rumi je strastveno verovao u korišćenje muzike, poezije i plesa kao puta da se dostigne Bog. Njegov omiljeni muzički instrument bila je frula od trske. Za Rumija, muzika je pomagala posvećenicima da fokusiraju celo svoje biće na božansko i da to čine tako intenzivno da duša bude i uništena i vaskrsnuta. Iz ovih ideja je ples vrtećih derviša dobio ritualnu formu. Rumi je ohrabrivao Samu, slušanje muzike i okretanje ili izvođenje svetog plesa. U Mevlevi tradiciji, Sama predstavlja mistično putovanje duhovnog uspona kroz um i ljubav do Savršenog jedinstva. Na ovom putovanju, tragalac se simbolično okreće prema istini, raste kroz ljubav, napušta ego, pronalazi istinu i stiže do Savršenstva. Tragalac se onda vraća sa svog duhovnog putovanja, sa većom zrelošću, da voli i bude od koristi celoj kreaciji, bez diskriminacije u odnosu na verovanja, rase, klase i nacije.